Zamek w Szydłowcu

---

Położenie

Zamek w Szydłowcu znajduje się w zachodniej części miasta, w malowniczych rozlewiskach rzeki Korzeniówki. Cała konstrukcja otoczona jest fosą oraz pięknym zieleńcem, który nosi nazwę Parku Radziwiłłowskiego, znanym również jako Ogród Zamkowy. Zamek, będący reprezentantem budowli typu nizinnego, charakteryzuje się tym, że w dużym stopniu wykorzystuje naturalne przeszkody, które występują na płaskim i nisko położonym terenie. Do tych przeszkód zaliczają się m.in. mokradła, bagna, rzeki oraz wolnostojące zbiorniki wodne.

Podczas budowy grodziska brano pod uwagę te elementy terenu, które miały na celu maksymalne utrudnienie dostępu do zamku oraz zwiększenie jego obronności. Wyspa zamkowa, na której się znajduje, wznosi się na wysokość 216 metrów nad poziom morza, co dodatkowo podkreśla jej strategiczne położenie.

Historia

Gród

Na terenie, na którym obecnie stoi zamek w Szydłowcu, w XIII wieku istniał rycerski gród, który pełnił funkcję rezydencji oraz centrum miejscowych włości. Możliwe, że w latach około 1259/1260 obiekt ten oraz sąsiadująca wieś zostały całkowicie zniszczone w wyniku drugiego najazdu tatarskiego. Wpływ na to miały także agresje, które dotknęły pobliskie miejscowości, takie jak Wąchock czy Iłża. Gród miał chronić ważne przeprawy przez rzekę Korzeniówkę, prowadzącą na lokalnym szlaku komunikacyjnym Końskie – Wierzbica – Iłża. Choć jego pierwotny wygląd pozostaje nieznany, wiadomo, że został wybudowany na sztucznie usypanej, umocnionej drewniano-ziemnej wyspie z wykorzystaniem sosnowych dranic i drewnianych pali, które otaczały zabudowę mieszkalno-gospodarczą. Z czasem, w XIV i XV wieku, wzniesiono mury obronne wykonane z nieregularnego kamienia, które odkryto podczas badań archeologicznych pod dziedzińcem. W dokumencie z 1427 roku, przyznającym prawa miejskie, budynek ten nazywany jest curia rodu Szydłowieckich. To Jakub Szydłowiecki, mógł być fundatorem niewielkiego murowanego dworu, który miał być głównym ośrodkiem rodu.

Gotyk

W latach 1470–1480 zamek przyjął formę gotycką dzięki budowie murowanego obiektu przez Stanisława Szydłowieckiego, kasztelana żarnowskiego i radomskiego. Prace obejmowały budowę domu mieszkalnego, znanego jako dwór, oraz bramnej wieży, które były połączone murami obronnymi. Dojazd do zamku prowadził przez most, który był zarówno stały, jak i zwodzony. Dom mieszkalny o prostokątnym kształcie mieścił na czterech kondygnacjach po trzy pomieszczenia w każdej. W piwnicach znajdowały się sklepione pomieszczenia, a na wyższych piętrach stropy były drewniane. W 1964 roku odkryto wschodnią elewację budynku, w której dostrzegano półkoliste wnęki na kamiennym kroksztynie oraz dwa okna z kamiennymi obramieniami. Z dziedzińca prowadziły na piętro drewniane schody, a także istniał ganek prowadzący na wieżę. Od strony fosy ulokowano niewielkie wykusze na potrzeby sanitarno-życiowe. Zamek był malowany, a w narożach akcenty w kolorze szaroniebieskim nadawały mu elegancji.

Renesans

Po śmierci Stanisława Szydłowieckiego w 1493 roku, jego młodociany syn Mikołaj odziedziczył część miasta. Do roku 1505 zarządzał nim Jakub, jego starszy brat, przebywający na dworze królewicza Zygmunta. W latach 1514–1517 Mikołaj odkupił od krewnych połowę Szydłowca oraz zamek, co zapoczątkowało wielką rozbudowę. Dwie kondygnacje zachodniego skrzydła zostały dostawione do gotyckiej wieży, a wschodnia część wzniesiona podniesiona o około 1 metr wyłożona brukiem. W przestrzeni wschodniej zamku znalazła się loggia widokowa, jedno z pierwszych tego typu rozwiązań w Polsce. Elewacje zdobiły kamienne gzymsy oraz sgraffita, a naroża budynku pomalowane były w kolorach jaskrawych. Wnętrza miały bogato profilowane portale, malowane stropy i ceramiczne posadzki z dwubarwnych kwadratowych płytek, które świadczyły o staranności wykonania. Zamek odzwierciedlał styl renesansowy, pełen detali i bogactwa.

Barok

W 1548 roku zamek przeszedł na własność Radziwiłłów, gdyż córka Krzysztofa, Elżbiety połączyła swoją rękę z Mikołajem „Czarnym” Radziwiłłem. Pierwsi Radziwiłłowie rzadko bywali w Szydłowcu; zamek był jedynie miejscem pobytu namiestnika. Przebudowa zlecona przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła miała znaczący wkład w modernizację rezydencji. Już w 1600 roku rozpoczęto poważne prace, a do Szydłowca sprowadzili Kaspra Fodygę oraz jego pomocnika Hanusza. W ich obrębie znajdowały się znane postaci, takie jak Jan Poniatowski i Sebastian Młoski. Nowe inwestycje objęły między innymi budowanie klatki schodowej w zachodniej części zamku, co zmieniło układ komunikacyjny. Zmieniono także elewacje, wprowadzając nowy styl nawiązujący do epoki baroku, co nadało zespołowi architektonicznemu nowy wygląd i charakter.

Klasycyzm

W 1788 roku zamek znalazł się w rękach Mikołaja Radziwiłła oraz jego żony, Marii z Gawdzickich, którzy zrealizowali nowe urządzenie wnętrz na II piętrze wschodniego skrzydła. Apartamenty mieszkalne usytuowane od południa były elegancko zaaranżowane, a w północnej części znajdował się przestronny salon. Całość wzbogacono dekoracjami sztukatorskimi, malarstwem oraz nowymi kominkami. Na piętrze pojawiła się nowa klatka schodowa, prowadząca na górne kondygnacje. Po śmierci Macieja Radziwiłła, Szydłowiec został sprzedany przez Annę Sapieżynę, która również wprowadzała zmiany w wystroju.

Upadek

W XIX wieku zamek, włączony do dóbr rządowych, był świadkiem wielu prób adaptacji do nowych celów, jednak zaczynał popadać w ruinę. W obliczu wojennej rzeczywistości w 1847 roku wyposażenie kaplicy zostało przeniesione do kościoła św. Zygmunta. W czasie powstania styczniowego zamek pełnił funkcję lazaretu, a później w 1863 roku stał się miejscem składu piwa. Po I wojnie światowej w 1915 roku dach został częściowo zdemontowany, a jego elementy wykorzystano do pokrycia innych obiektów, takich jak kościół farny.

Odbudowa

Po okresie dewastacji, w latach 1950–1952 rozpoczęto prace konserwatorskie nad zamkiem. Skupiono się na rekonstrukcji loggii frontowej oraz odbudowie zachodniego skrzydła. Najważniejsze prace miały miejsce w latach 60. i 70. XX wieku, podczas gdy historyczna kamieniarka oraz malowane fryzy poddawane były starannej konserwacji. W 1963 roku zmodernizowane skrzydło zostało otwarte jako dom kultury, a w 1970 roku umiejscowiono w zamku bibliotekę publiczną. W 1968 zainaugurowano działalność Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych, stając się pierwszą w Europie placówką specjalistyczną w swoim zakresie.

Architektura

Zamek w Szydłowcu, charakteryzujący się dwupiętrową, trójskrzydłową konstrukcją, ma zamknięty dziedziniec z murem od strony południowej. Całość osadzona jest na podstawie nieco nieregularnego czworoboku. Budowla przyciąga wzrok dzięki białemu tynkowi i czerwonej dachówce, a także konstrukcji z piaskowca z domieszką cegły, która dodaje jej unikalnego charakteru. Z naroży wyrastają miedziane gargulce w formie skrzydlastego smoka, co nadaje zamkowi niezwykły wygląd.

Fryz sgraffitowy otacza elewacje zamku o szerokości 77 centymetrów, zdobiąc zarówno ściany dziedzińca, jak i zewnętrzne fasady, w tym południowe oraz północne szczyty. Najlepiej zachowane elementy znajdują się na szczycie południowym i północnym, a także w fragmentach ścian dziedzińca. Co istotne, sgraffito nie zawiera żadnych domieszek cegły tłuczonej.

Skrzydło wschodnie

Skrzydło wschodnie ma formę długiego prostokąta, z trzykondygnacyjną budowlą o wymiarach około 55 × 14 m. Elewację zdobi gzyms w odcieniach czerwono-niebieskich oraz fryz w stylu plecionki, wykonany metodą sgraffitową.

Elewacja wschodnia

Wschodnia elewacja, przylegająca do środkowej części skrzydła, zyskała na atrakcyjności dzięki kwadratowym wieżyczkom, które pełnią funkcję komunikacji między piętrami. Reprezentacyjna część zamku, z dwoma dobudowanymi wieżyczkami, została umiejscowiona w kierunku fosy i ozdobiona loggią widokową, charakteryzującą się trzema arkadami. Jest to najstarszy tego typu obiekt w Polsce.

Wczesnorenesansowa loggia z zadaszeniem na dwóch kolumnach, kieruje się w stronę parku. Na pierwszym piętrze prowadzi do rozległych schodów, które zostały wzbogacone ażurową balustradą. Podobna kamienna balustrada znajduje się również na narożnych bastionach, które sięgają północnego i południowego narożnika skrzydła wschodniego. Elewacja wschodnia nosi ślady tynków, które naśladują rustykę oraz gzyms wieńczący z resztkami polichromii, w tym czerwień pochodzenia naturalnego i azuryt.

Elewacja zachodnia

Elewacja zachodnia skrzydła wschodniego, zlokalizowana od strony dziedzińca, jest połączona z północnym skrzydłem za pomocą loggii. Okna na pierwszym i drugim piętrze mają wewnętrzną kamieniarkę w układzie krzyżykowym, które ozdabiają renesansowe obramienia i gzymsy. Na parterze, w wejściu do skrzydła, umieszczony jest barokowy portal księcia Radziwiłła, zbudowany z piaskowca szydłowieckiego, z kamiennymi lwami heraldycznymi podtrzymującymi kartusz z książęcą mitrą.

Oprócz tego, na gzymsie znajdują się dwa kamienne lwy trzymające kartusz, na którym widnieje herb Radziwiłłów. Tarczę herbową zdobi radziwiłłowski orzeł, a na jego piersiach umieszczona jest mniejsza tarcza z herbami: Trąby, Odrowąż, Ślepowron oraz herb Wiśniowieckich (Korybut). Na murowanej płycie wpisany jest napis: ALBERTUS-RADZIWIŁŁ-DEI GRATIA-DUX IN OLICA-ET NIESWIESZ-S.R.J.P.COMES-IN SCHIDLOWIEC ET MHIR CASTELANUS TROCESIS CAPITANEUS SZERE-SZOWIENISIS AD 1629. Umiejscowienie tego elementu jest drugorzędne.

Elewacja północna i południowa

Elewacje północna i południowa zamku stanowią ściany boczne skrzydła wschodniego. W ich szczytach znajdują się po dwa okienka otoczone fryzem sgraffitowym. Elewacja południowa na poziomie pierwszego piętra łączy się z murem kurtynowym, jednak oddzielają ją wysoką skarpą. Z kolei elewacja północna przechodzi w północne skrzydło.

Okna są dekorowane bogatym kamiennym obramieniem z motywami kryształów oraz skręconych sznurów. Zwieńczeniem drugiego piętra, które oddziela je od szczytu, jest miedziana blacha, która z czasem przybrała zielony odcień.

Skrzydło północne

Część północna zamku wykazuje wyraźne podziały na dwie części: zachodnią oraz wschodnią. Starsza część, zlokalizowana od strony wschodniej, jest wykonana z dużych obciosanych kamieni, które są uzupełnione kawałkami cegły. Natomiast nowsza część, charakteryzuje się łupanymi kamieniami ułożonymi płasko. Część wschodnia to w zasadzie dom gotycki, którego historia sięga pierwotnej budowli, podczas gdy kolejna część powstała w epoce renesansu.

Elewacja północna

W północnej elewacji, w miejscu łączenia obu części odkryto fragmenty pierwotnej ściany zachodniej starszego budynku. Zachowały się też dwa kamienne kroksztyny, będące reliktami dawnych latryn. Okna tej części są nieregularne, różnice w układzie oraz rozmiarze wskazują na liczne przebudowy i zmiany użyteczności zamku.

W latach 60. XX wieku dobudowano kotłownię oraz magazyny, przez co to skrzydło stało się najmniej zadbane i najbardziej zniekształcone.

Elewacja południowa

Południowa elewacja skrzydła północnego jest stylistycznie zróżnicowana z uwagi na odkrycia wynikające z badań architektonicznych oraz archeologicznych. Od starszej części odchodzi ryzalit, który datuje się na czas Radziwiłłów, a wewnątrz znajduje się klatka schodowa z schodami otaczającymi centralny filar. Ściany klatki zostały jedynie dobudowane do skrzydła północnego, przez co wieżyczka wykrzywia się od głównej struktury.

Ryzalit na poziomie pierwszego oraz drugiego piętra łączy się z wschodnim skrzydłem poprzez loggię, która na pierwszym piętrze ma ażurowaną balustradę. Pod loggią usytuowane jest łukowe przesklepienie, w dużej mierze zamurowane. Oba skrzydła posiadają kamienne portale jako główne wejścia, przy czym nowoczesne drewniane drzwi prowadzą na klatkę schodową, otwierając ścieżkę do wyższych kondygnacji.

Okna dysponują kamiennymi obramieniami, z krzyżykowymi podziałami na parterze oraz pierwszym piętrze. Nadproża okiennosci często posiadają inskrypcje, jak na przykład łacińska: IN THE DOMINE SPERAVI NON CONFUNDETUR IN AETERNUM PSALL, która także zdobi chrzcielnicę kamienną w kościele farnym z datą 1511.

Skrzydło zachodnie

Skrzydło zachodnie łączy pozostałe część zamku z wieżą bramną. Jego dokładna data budowy pozostaje nieznana, ale najczęściej przypisuje się ją Mikołajowi Szydłowieckiemu, choć niektórzy historycy wskazują, że to Elżbieta Szydłowiecka była fundatorką tej części.

Elewacja wschodnia

Frontowa elewacja wschodnia od strony dziedzińca przeszła modernizację na poziomie parteru, gdzie zamurowano okna i wstawiono nowoczesne drzwi. W części pierwszego piętra wycięto nowe okna. Na poziomie pierwszego piętra widoczny jest jakby uskok, świadczący o dawnej obecności średniowiecznego muru. Okna na tym poziomie również mają podział krzyżykowy.

Elewacja zachodnia

Elewacja zachodnia, jedna z najlepiej odrestaurowanych części zamku, znajduje się obok wieży oraz muru kurtynowego. Prace wykopaliskowe doprowadziły do odnalezienia rzędu okien na parterze oraz całkowitej restauracji kamieniarki. Okna zarówno na parterze, jak i pierwszym piętrze zachowały krzyżykowe podziały.

Wieża bramna

Wieża bramna, datowana na czas budowy zamku, ma kwadratowy rysunek i jest podparta narożnymi szkarpami. W przyziemiu podziwiać można gotyckie sklepienie krzyżowe, z ostrołukowymi otworami. Na piętrze znajduje się późnorenesansowa kaplica, dawniej zajmująca dwie kondygnacje.

Okna na pierwszym piętrze mają bogato profilowane kamienne obramienia z krzyżykowymi podziałami, podczas gdy na drugim piętrze dominują okrągłe otwory. Całość wieży wieńczy kula, na której stoi miedziany gryf.

Mur kurtynowy

Mur kurtynowy zamyka dziedziniec z południa, łącząc wieżę bramną z budynkiem wschodnim. Zachowało się jedno wejście z kamiennym portalem, z którego strony dziedzińca widoczne są ślady gzymsów, portali oraz różnorodnych herbów, stanowiących unikalne lapidaria.

Wnętrza

Wnętrza zamku, chociaż są w większości zamknięte dla turystów, prezentują różnorodność stylów, zdobień oraz układów. Każde z pomieszczeń skrywa swoją unikalną historię, która łączy się z całokształtem architektury zamku.

Parter

Na parterze można odnaleźć pomieszczenia przynależące do Szydłowieckiego Centrum Kultury. Większość z nich nie zachwyca atrakcyjnością, co jest rezultatem licznych przebudów i zmian funkcji, którym podlegały. Wschodnie skrzydło zajmuje biblioteka oraz sala z kostiumami, która gromadzi stroje przeznaczone na potrzeby przedstawień teatralnych.

Sala kinowa

Sala kinowa, nazywana także kameralną, została dostosowana do potrzeb sztuk teatralnych i wyświetlania filmów. Południowa ściana pomieszczenia wyposażona jest w drewnianą scenę. W tym miejscu organizowane są nie tylko przedstawienia teatralne, ale także wydarzenia okolicznościowe oraz wystawy, w tym przeglądy sztuki i rysunków, które często ukazują Szydłowiec.

Kawiarnia

Kawiarnia usytuowana w północnym skrzydle zamku, znajduje się tuż przy klatce schodowej. Pomieszczenie ozdobione jest stiukowymi sztukateriami i daje możliwość relaksu w letnim ogródku kawiarnianym na zamkowym dziedzińcu.

I Komnata

W najstarszej części zamku odnaleźć można pomieszczenie z drewnianym stropem belkowym. W północno-wschodnim kącie zachowały się fragmenty kominka, a na wschodniej ścianie istnieją ślady po dawnych otworach okiennych z charakterystycznym obramieniem w kamieniu. Odkryto tu także dowody na dawną architekturę gotycką.

Czytelnia

W wschodnim skrzydle zamku znajduje się czytelnia publicznej biblioteki, w której gromadzone są zbiory regionalne oraz literatury popularnonaukowej. Pomieszczenie kryje w sobie różnorodne poziomy bruku oraz elementy architektoniczne z czasów gotyckich, które poddane zostały badaniom i konserwacji.

Galeria

To pomieszczenie wschodniego skrzydła, wchodząc do niego przez barokowy portal, pełni funkcję sali wystawowej Ekspozycji ART. Jest miejscem organizacji inauguracji wystaw oraz przyjęć. Prezentowane są tu dzieła artystów ludowych, a także tematyczne ekspozycje związane z Szydłowcem. Wnętrze zdobią kolebkowe sklepienia z cegły, których design wzbogacony jest ostrołukowymi lunetami.

Biuro biblioteczne

Biuro bibliotekarza, którego działalność koncentruje się na zarządzaniu publiczną biblioteką, mieści w sobie ksero, starodruki oraz książki do introligatorni. Część zbiorów, zwłaszcza literatura regionalna, dostępna jest do zakupu. W askwetach zachowały się ślady kanalizacji, a przejście pomiędzy biurem a galerią ozdobione jest portalem z herbem Odrowąż.

Biblioteka

Od 1990 roku w zamku funkcjonuje publiczna biblioteka, przechowująca zbiór liczący ponad 60 000 woluminów. Oferująca literaturę z różnych dziedzin, uzupełniona jest o cenne wydania regionalne, stanowiące ważne źródło wiedzy o historii oraz kulturze regionu. Architektura biblioteki opiera się na centralnym filarze, podtrzymującym sklepienie krzyżowe.

I Piętro

Na I piętrze znajdują się renesansowe pomieszczenia północnego skrzydła i skrzydła zachodniego, które są częścią Szydłowieckiego Centrum Kultury. Z kolei skrzydło wschodnie oraz gotycka część są w posiadaniu Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych. Pomieszczenia na tym piętrze uchodzą za najciekawsze, aczkolwiek dostęp do nich mogą mieć jedynie turyści.

Kaplica

Kaplica, wzniesiona na planie kwadratu, zwieńczona jest kopułą na pendentywach. Jej dekoracje, typowe dla regionu lubelsko-kaliskiego, pochodzą z początku XVII wieku. Wnętrze kaplicy zbudowane jest z kamienia, a ściany zdobione są subtelnie zrealizowanymi detalami architektonicznymi oraz rzeźbami, w tym aniołkiem umieszczonym w wewnętrznej wnęce, który symbolizuje zamkową galerię.

Sala wystawowa

Ta boczna sala kaplicy, wykorzystywana jest do organizacji otwarć wystaw oraz różnorodnych wydarzeń okolicznościowych, takich jak bankiety i koncerty. Wnętrze cechuje się portalami prowadzącymi do sąsiednich pomieszczeń oraz historycznymi artefaktami, jak pianino oraz stare kufry, które nadają mu wyjątkowy klimat.

Biuro

To jedno z pomieszczeń dyrektorskich Szydłowieckiego Centrum Kultury, w którym znajdują się wartościowe obrazy oraz sklepienia krzyżowe, nadające charakteru całemu wnętrzu.

Komnata I

W tej sali, pełniącej funkcję biura dyrektora Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych, znajdują się fragmenty renesansowych malowideł, a także drewniane belki, odzwierciedlające dawną architekturę zamku. Pomieszczenie to jest jednak zamknięte dla zwiedzających.

Komnata II

Kolejne z pomieszczeń dyrektorskich Muzeum, nawiązujące do XIX-wiecznych stylów. Zachowały się tu ślady pierwotnych stropów oraz malowideł, co przekształca tę przestrzeń w ważny element architektury zamku.

Sala kasetonowa

To jedno z najlepiej zachowanych pomieszczeń w zamku z malowidłami z początku XVI wieku, ukazującymi motywy roślinne, fryzy oraz heraldyki. W pomieszczeniu tym znajduje się także okno strzelnicze, podkreślające historyczny charakter tego miejsca.

Sala ekspozycyjna

Sala ta, przeznaczona na wystawy, dysponuje elementami gotyckimi, a także fragmentami renesansowych malowideł, które podkreślają jej artystyczne przesłanie.

Sala muzealna

Czytelnicy odwiedzają tę przestrzeń, aby podziwiać wystawy ludowych kapel oraz historyczny charakter, manifestujący się w architekturze oraz historycznych elementach wykończenia. Sala łączy w sobie nowoczesność z przeszłością.

Sala rycerska

Należy do niej imponująca sala wsparta na filarach, z charakterystycznym kominkiem oraz dekoracyjnymi kartuszami herbowymi, tworzącymi wyjątkową atmosferę. Stylowe detale architektoniczne przyciągają wzrok i stanowią świadectwo dawnej świetności zamku.

---

Oceń: Zamek w Szydłowcu

---